Ünlü Uyumları
1.Büyük Ünlü Uyumu
Türk dilinde genel bir kural olan bu uyum, Türkmen Türkçesi yazı dilinde oldukça sağ-
lamdır: oodunçı (oduncu), çiişiklik (şişlik), adamlarıñ, ayralıkdan (ayrılıktan), atasınıñ
(dedesinin), öldürääymän (öldürmeyin).
Türkmen Türkçesine Arapça ve Farsçadan giren birçok kelime büyük ünlü uyumuna
uydurulmuştur: bahana (bahane), caahıl (cahil), galandar (kalender).
Türkiye Türkçesinde uyumu bozan kelimeler ve ekler Türkmen Türkçesinde uyuma
girer: alma (elma), gardaş (kardeş), ene (anne).
-kA eki: Türkiye Türkçesinde bütün kelimelere, -ken şekliyle eklendiği için, büyük
ünlü uyumuna aykırı olan bu zarf-fiil eki Türkmen Türkçesinde uyuma girerek -ka şeklinde kullanılır: baryakaa (gidiyorken), baryaarkaa (gidiyorken).
+kI eki: Türkiye Türkçesinde +ki şekliyle kullanılan ve dolayısıyla uyumu bozan bu ek
de Türkmen Türkçesinde uyuma girer: arkadaakı (arkadaki), şonuñkı (onunki), sınamdaakı (sinemdeki), yaşındaakı (yaşındaki).
Türkiye Türkçesinde uyuma girmeyen yabancı kökenli kelimelerin çoğu, Türkmen
Türkçesinde uyuma girmiştir: alamat (alamet), cahan (cihan), amanat (emanet), gapıl (gafil), aşına (aşina), ımam (imam), kerven (kervan), palav (pilav).
2.Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
Küçük ünlü uyumu Türkiye Türkçesine göre, Türkmen Türkçesinde daha zayıftır. Yazı
dilinin genel eğilimi, yuvarlak ünlüleri ilk hece dışında kabul etmemek yönünde olup kelimelerin ikinci heceden sonraki hecelerinde yer alan ünlüleri düzleştirmektedir.
Türkmen Türkçesinde bu uyum daha çok 1. ve 2. hece arasında görülürken 3. hecede bozulur. Çünkü 3. hecede genellikle düz ünlülü şekiller kullanılır: bölünici (bölünen),
hovplulık (korkma durumu), dovulçı (korkak), söygüli (sevgili).
Bazı eklerin (belirtme, bildirme, ilgi vs.) yuvarlak ünlülü şekilleri bulunmaz: gün+i
(günü), düşündir- (düşündür-), gün+in (günün).5. Ünite - Türkmen Türkçesi 105
bilezik, dürli (türlü), armıt (armut), dokuzıncı (dokuzuncu), gorkunçlı (korkunç),
öyümizi (evimizi), nusga (nüsha), süri (sürü), orun (yer), ötük (delik), şaglavuk (çağlayan), öözimiz (kendimiz), murtlak (gür bıyıklı), goyun (koyun), garın (karın).
3. Ünlü Uyumunun Bozulması
a. Yabancı Kökenli Kelimelerde
Yabancı kökenli kelimelerin bir kısmı uyuma girmez: biganä (yabancı), nepaga (nafaka), biradar (kardeş), geda (köle).
b. Türkçe Kelimelerde
Bazı birleşik kelimeler, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi uyuma girmemiştir: aglıdı-
bilmezdi (ağlatamazdı), basıberdiler (basıverdiler), barıberende (gidiverdiğinde), Göroglı
(Köroğlu), bilenok (bilmiyor), göremok (görmüyorum).
-An sıfat-fiilinin üzerine soñ kelimesinin getirilmesiyle yapılan zarflar uyuma girmez:
diyensoñ (deyince), gidensoñ (gidince).
Türkmen Türkçesinde 2. heceden itibaren Eski Türkçede olduğu gibi çoğunlukla düzdar ünlüler kullanılır. Türkiye Türkçesinde kök ünlüsü yuvarlak olan kelimelerde, sonraki hecelerde bulunan ünlüler yuvarlaklaşarak uyuma girmiştir. Türkmen Türkçesinde söz
konusu ünlülerde yuvarlaklaşma olmadığı için dudak uyumu bozulmuştur: böri (kurt),
gurı (kuru), çorı (hizmetçi), kovgı (takipçi), dövçi (savaşçı), ogrı (hırsız).
30 Mayıs 2013 Perşembe
Türkmen Türkçesi Ses Bilgisi Ünlüler
Ses Bilgisi
Ünlüler
Türkmen Türkçesinde 9 ünlü vardır: “a, ä, e, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak Türkmen Türkçesinde iki e vardır. “Ә ә” (ä) ile gösterilen ses, Türkiye Türkçesindekinden daha geniş ve açıktır, a ile e arasında bir sestir.
Türkmen Türkçesinde, yukarıda bahsedilen, bütün ünlülerin alfabede işaret olarak da
karşılığı bulunmaktadır. Yalnız, uzun ünlüler alfabede gösterilmez.
Türkmen Türkçesinin ünlülerini şöyle bir şema ile göstermek mümkündür.
Uzun Ünlüler
Türkmen Türkçesinin en önemli ve ayırıcı özelliği, uzun ünlülere sahip olmasıdır. Mevcut 9 ünlünün hepsinin de uzun karşılığı olmasına rağmen, bu uzunluklar yazıda gösterilmez. Türkmen Türkçesini, diğer Türk lehçelerinden ayıran en belirgin vasıf, uzun ünlülerin korunmasıdır. Türkmen Türkçesinde uzun ünlüler çeşitli şekillerde oluşmaktadır.
Aslî Uzun Ünlüler
Uzun ünlülerin büyük bir bölümü aslî olup yazıda gösterilmez. Bu uzun ünlüler anlam
ayırt edici özelliğe sahiptir. Aslî uzunluğa sahip olan ünlüler genellikle ilk hecede yer alır:
aat (isim) - at (at) uuç (uç) - uç- (uçmak)
oot (ateş)- ot (ot) yool (yol) - yol- (yolmak)
biiz (delme âleti) - biz (kişi zamiri) ööç (öç) - öç- (sönmek)
Türkmen Türkçesinde uzun söylenen “ı, i, u, ü” sesleri yarım ünlü -y- sesiyle diftonglaşarak “ıy, iy, uy, üy” şeklinde yazıda gösterilmektedir.
diy- (de-) gıyz (kız)
düyn (dün) kıyska (kısa)
güyç (güç) süyt (süt)
giyce (gece) yokıyn (yakın)
Ses Olayları Sonucunda Oluşan Uzunluklar
a. +A Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Yönelme hâli eki ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü ile
birleşerek uzar: çagaa (<çaga+a) “çağaya”, depee (<depe+e) “tepeye”, dünyaa (<dünya+a)
“dünyaya”, galaa (<gala+a) “kaleye”.
Sonunda dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimelere -a, -e eklenirken -aa, -ee uzun ünlüleri ortaya çıkar: kiçee (<kiçi+e) “küçüğe”, işçee (<işçi+e) “işçiye”, gapaa (<gapı+a) “kapıya”.
b. +dA Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Bulunma hâli eki +dA’nın üzerine +kI eki geldiğinde hâl ekinin ünlüsü uzar: elind Äki
(<elinde+ki), içindääki (<içinde+ki),ortadaakı (<ortada+ki), yaşındaakı (<yaşında+ki).
c. +nI Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Belirtme hâli eki +nI ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü
uzar: babaanı (babayı), geç iini (keçiyi), çagaanı (çağayı), kölegääni (gölgeyi).
d. +(n)Iñ Ekiyle Oluşan Uzunluklar
İlgi hâli eki +(n)Iñ ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü uzar:
ayagıınıñ (ayağının), nämääniñ (neyin), düyääniñ (devenin), yerkümääniñ (yeryüzünün).
İlgi hâli eki ünlü ile biten kelimeler üzerinde bazen sadece “+ñ” biçiminde kullanılır.
Ekin bu şekilde kullanılışı esnasında kendisinden önceki ünlü uzar: garrıın (garrı+nıñ)
“yaşlının”, pukaraañ (pukara+nın) “fukaranın”, kişiiñ (kişinin) “kişinin”.
e. -An, -Ar Ekleriyle Oluşan Uzunluklar
Bu sıfat-fiil ve geniş zaman eki, ünlü ile biten fiillerin üzerine geldiğinde, ekin ünlü-
sü kelimenin son ünlüsü ile birleşerek uzar: gözlään (gözle-en) “gözleyen”, okaan (oku-an)
“okuyan”, yaşaan (yaşa-an) “yaşayan; işleer (işle-er) “işler”, güpleer (güple-er) “gürler”, meleer (mele-er) “meler”.
f. -(I)p Ekiyle Oluşan Uzunluklar
-(I)p zarf-fiil eki ünlü ile biten fiillerin üzerine geldiğinde ünlü karşılaşması sonucu,
son hecenin ünlüsü uzar: okaap (oku-ıp) “okuyup”, taşlaap (taşla-ıp) “atıp”, garaap (gara-
ıp) “bakıp”, yıgnaap (yıgna-ıp) “toplayıp”.
g. +(I)m, +(I)n Ekleriyle Oluşan Uzunluklar
1. şahıs +(I)m ve 2. şahıs +(I)n iyelik ekleri kelimenin üzerine gelince, ünlü karşı-
laşması sonucu son hecenin ünlüsü uzar: almaam (alma+ım) “elmam”, agaañ (aga+ın)
“amcan”, ataam (ata+ım) “dedem”, kakaañ (kaka+ın) “baban”, ukıım (ukı+ım) “uykum”,
paltaañız (palta+ñız) “baltanız”.
h. -mAk Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Mastar -mAk ekinden sonra yaklaşma (-e) hâli eki gelince, mastar ekinin ünlüsü uzar:
okamaaga (okumaya), sözlemääge (söylemeye), bermääge (vermeye), işlemääge (işlemeye).
ı. +k Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Ünlü ile biten yer-yön zarfları üzerine, zarfların bu anlamını pekiştiren -k ünsüzü eklendiğinde kelimenin son ünlüsü uzar: daşarıık (dışarıya), içerik (içeriye), nirääk (nereye),
yokarıık (yukarıya), beriik (beriye), gayraak (arkaya).
i. Ünsüz Düşmesi Sonucu Oluşan Uzunluklar
-g- düşmesi ile: dääl (değil)
Ayın sesinin düşmesi ile: maanı (ma‘na)
-h- düşmesi ile: Bazı alıntı kelimelerde -h- düşer. Düşen ünsüzün yanındaki ünlü
uzar: äätiyatlı (ihtiyatlı), määkam (muhkem), määtaç (muhtaç)
-n düşmesi ile:
Bu olay sadece, zarf-fiil eki “-ken”de görülür. Ekin son ünsüzü -n düşer. Bu durumda
ekin ünlüsü uzar: baryakaa (giderken), gelyäkää (geliyorken).
. Kaynaşma Sonucu Oluşan Uzunluklar
“Hem” edatı çoğunlukla kendisinden önce gelen kelime ile birleşir. Birleşme esnasında
-h düşer. Edat, ünlü ile biten kelimelerle birleştiği zaman kelimenin son ünlüsü ile edatın
ünlüsü birleşerek uzar: atınaam (< atını hem) “atını da”, oglaam (< oglı hem) “oğlunu da”,
çayınaam (< çayını hem) “çayını da”.
Devamlı birlikte kulanılan iki kelimenin birleşmesi sonucu meydana gelen tek kelimenin ünlüsü uzar: aakel- (< alıp kel-) “getir-”, ääkit- (alıp kit-) “götür-”, näädeli (< ne edeli) “ne yapalım”.
k. Uzun Ünlülü Diğer Ekler
Türkmen Türkçesinde kullanılan bazı eklerin ünlüleri daima uzundur.
-Ay eki: berääy (ver), yetääymesin (yetişmesin).
+çA eki: barçaa “bütün”, köynekçee “püskül”.
-InçA eki: açılınçaa (açılınca), alınçaa (alınca), gelinçää (gelince), ölinçää (ölünce).
+kA eki: Şüphe edatı olarak kullanılan +kA’nın (< ki < erki) ünlüsü her zaman uzundur: barmıkaa (var mı acaba), çıkmazmıkaa (çıkmaz mı acaba), gelyamikaa (geliyor mu
acaba).
-mAn eki: bermään (vermeden), yetirmään (yitirmeden), görmään (görmeden), sıgmaan (sığmadan).
+rAk eki: düzüvlirääk (doğruca), köprääk (çokça), gatıraak (çokça, iyice), tizrääk (çabucak).
-yAr eki: aydyaar (söylüyor), diyyäär (diyor), baryaar (gidiyor), oturyaar (oturuyor).
-yA eki: beryää (veriyor), gelyää (geliyor), çakyaa (çekiyor), işliyää (yapıyor).
-yAn eki: beryään (veren), gelyään (gelen), edyään (yaptığı), göteryään (taşıdığı).
Ünlüler
Türkmen Türkçesinde 9 ünlü vardır: “a, ä, e, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak Türkmen Türkçesinde iki e vardır. “Ә ә” (ä) ile gösterilen ses, Türkiye Türkçesindekinden daha geniş ve açıktır, a ile e arasında bir sestir.
Türkmen Türkçesinde, yukarıda bahsedilen, bütün ünlülerin alfabede işaret olarak da
karşılığı bulunmaktadır. Yalnız, uzun ünlüler alfabede gösterilmez.
Türkmen Türkçesinin ünlülerini şöyle bir şema ile göstermek mümkündür.
Türkmen Türkçesinin en önemli ve ayırıcı özelliği, uzun ünlülere sahip olmasıdır. Mevcut 9 ünlünün hepsinin de uzun karşılığı olmasına rağmen, bu uzunluklar yazıda gösterilmez. Türkmen Türkçesini, diğer Türk lehçelerinden ayıran en belirgin vasıf, uzun ünlülerin korunmasıdır. Türkmen Türkçesinde uzun ünlüler çeşitli şekillerde oluşmaktadır.
Aslî Uzun Ünlüler
Uzun ünlülerin büyük bir bölümü aslî olup yazıda gösterilmez. Bu uzun ünlüler anlam
ayırt edici özelliğe sahiptir. Aslî uzunluğa sahip olan ünlüler genellikle ilk hecede yer alır:
aat (isim) - at (at) uuç (uç) - uç- (uçmak)
oot (ateş)- ot (ot) yool (yol) - yol- (yolmak)
biiz (delme âleti) - biz (kişi zamiri) ööç (öç) - öç- (sönmek)
Türkmen Türkçesinde uzun söylenen “ı, i, u, ü” sesleri yarım ünlü -y- sesiyle diftonglaşarak “ıy, iy, uy, üy” şeklinde yazıda gösterilmektedir.
diy- (de-) gıyz (kız)
düyn (dün) kıyska (kısa)
güyç (güç) süyt (süt)
giyce (gece) yokıyn (yakın)
Ses Olayları Sonucunda Oluşan Uzunluklar
a. +A Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Yönelme hâli eki ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü ile
birleşerek uzar: çagaa (<çaga+a) “çağaya”, depee (<depe+e) “tepeye”, dünyaa (<dünya+a)
“dünyaya”, galaa (<gala+a) “kaleye”.
Sonunda dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimelere -a, -e eklenirken -aa, -ee uzun ünlüleri ortaya çıkar: kiçee (<kiçi+e) “küçüğe”, işçee (<işçi+e) “işçiye”, gapaa (<gapı+a) “kapıya”.
b. +dA Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Bulunma hâli eki +dA’nın üzerine +kI eki geldiğinde hâl ekinin ünlüsü uzar: elind Äki
(<elinde+ki), içindääki (<içinde+ki),ortadaakı (<ortada+ki), yaşındaakı (<yaşında+ki).
c. +nI Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Belirtme hâli eki +nI ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü
uzar: babaanı (babayı), geç iini (keçiyi), çagaanı (çağayı), kölegääni (gölgeyi).
d. +(n)Iñ Ekiyle Oluşan Uzunluklar
İlgi hâli eki +(n)Iñ ünlü ile biten kelimeler üzerine geldiğinde kelimenin son ünlüsü uzar:
ayagıınıñ (ayağının), nämääniñ (neyin), düyääniñ (devenin), yerkümääniñ (yeryüzünün).
İlgi hâli eki ünlü ile biten kelimeler üzerinde bazen sadece “+ñ” biçiminde kullanılır.
Ekin bu şekilde kullanılışı esnasında kendisinden önceki ünlü uzar: garrıın (garrı+nıñ)
“yaşlının”, pukaraañ (pukara+nın) “fukaranın”, kişiiñ (kişinin) “kişinin”.
e. -An, -Ar Ekleriyle Oluşan Uzunluklar
Bu sıfat-fiil ve geniş zaman eki, ünlü ile biten fiillerin üzerine geldiğinde, ekin ünlü-
sü kelimenin son ünlüsü ile birleşerek uzar: gözlään (gözle-en) “gözleyen”, okaan (oku-an)
“okuyan”, yaşaan (yaşa-an) “yaşayan; işleer (işle-er) “işler”, güpleer (güple-er) “gürler”, meleer (mele-er) “meler”.
f. -(I)p Ekiyle Oluşan Uzunluklar
-(I)p zarf-fiil eki ünlü ile biten fiillerin üzerine geldiğinde ünlü karşılaşması sonucu,
son hecenin ünlüsü uzar: okaap (oku-ıp) “okuyup”, taşlaap (taşla-ıp) “atıp”, garaap (gara-
ıp) “bakıp”, yıgnaap (yıgna-ıp) “toplayıp”.
g. +(I)m, +(I)n Ekleriyle Oluşan Uzunluklar
1. şahıs +(I)m ve 2. şahıs +(I)n iyelik ekleri kelimenin üzerine gelince, ünlü karşı-
laşması sonucu son hecenin ünlüsü uzar: almaam (alma+ım) “elmam”, agaañ (aga+ın)
“amcan”, ataam (ata+ım) “dedem”, kakaañ (kaka+ın) “baban”, ukıım (ukı+ım) “uykum”,
paltaañız (palta+ñız) “baltanız”.
h. -mAk Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Mastar -mAk ekinden sonra yaklaşma (-e) hâli eki gelince, mastar ekinin ünlüsü uzar:
okamaaga (okumaya), sözlemääge (söylemeye), bermääge (vermeye), işlemääge (işlemeye).
ı. +k Ekiyle Oluşan Uzunluklar
Ünlü ile biten yer-yön zarfları üzerine, zarfların bu anlamını pekiştiren -k ünsüzü eklendiğinde kelimenin son ünlüsü uzar: daşarıık (dışarıya), içerik (içeriye), nirääk (nereye),
yokarıık (yukarıya), beriik (beriye), gayraak (arkaya).
i. Ünsüz Düşmesi Sonucu Oluşan Uzunluklar
-g- düşmesi ile: dääl (değil)
Ayın sesinin düşmesi ile: maanı (ma‘na)
-h- düşmesi ile: Bazı alıntı kelimelerde -h- düşer. Düşen ünsüzün yanındaki ünlü
uzar: äätiyatlı (ihtiyatlı), määkam (muhkem), määtaç (muhtaç)
-n düşmesi ile:
Bu olay sadece, zarf-fiil eki “-ken”de görülür. Ekin son ünsüzü -n düşer. Bu durumda
ekin ünlüsü uzar: baryakaa (giderken), gelyäkää (geliyorken).
. Kaynaşma Sonucu Oluşan Uzunluklar
“Hem” edatı çoğunlukla kendisinden önce gelen kelime ile birleşir. Birleşme esnasında
-h düşer. Edat, ünlü ile biten kelimelerle birleştiği zaman kelimenin son ünlüsü ile edatın
ünlüsü birleşerek uzar: atınaam (< atını hem) “atını da”, oglaam (< oglı hem) “oğlunu da”,
çayınaam (< çayını hem) “çayını da”.
Devamlı birlikte kulanılan iki kelimenin birleşmesi sonucu meydana gelen tek kelimenin ünlüsü uzar: aakel- (< alıp kel-) “getir-”, ääkit- (alıp kit-) “götür-”, näädeli (< ne edeli) “ne yapalım”.
k. Uzun Ünlülü Diğer Ekler
Türkmen Türkçesinde kullanılan bazı eklerin ünlüleri daima uzundur.
-Ay eki: berääy (ver), yetääymesin (yetişmesin).
+çA eki: barçaa “bütün”, köynekçee “püskül”.
-InçA eki: açılınçaa (açılınca), alınçaa (alınca), gelinçää (gelince), ölinçää (ölünce).
+kA eki: Şüphe edatı olarak kullanılan +kA’nın (< ki < erki) ünlüsü her zaman uzundur: barmıkaa (var mı acaba), çıkmazmıkaa (çıkmaz mı acaba), gelyamikaa (geliyor mu
acaba).
-mAn eki: bermään (vermeden), yetirmään (yitirmeden), görmään (görmeden), sıgmaan (sığmadan).
+rAk eki: düzüvlirääk (doğruca), köprääk (çokça), gatıraak (çokça, iyice), tizrääk (çabucak).
-yAr eki: aydyaar (söylüyor), diyyäär (diyor), baryaar (gidiyor), oturyaar (oturuyor).
-yA eki: beryää (veriyor), gelyää (geliyor), çakyaa (çekiyor), işliyää (yapıyor).
-yAn eki: beryään (veren), gelyään (gelen), edyään (yaptığı), göteryään (taşıdığı).
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)