Türkmen Türkçesi Büyük Ünlü Uyumu

Ünlü Uyumları
1.Büyük Ünlü Uyumu
Türk dilinde genel bir kural olan bu uyum, Türkmen Türkçesi yazı dilinde oldukça sağ-
lamdır: oodunçı (oduncu), çiişiklik (şişlik), adamlarıñ, ayralıkdan (ayrılıktan), atasınıñ 
(dedesinin), öldürääymän (öldürmeyin).
Türkmen Türkçesine Arapça ve Farsçadan giren birçok kelime büyük ünlü uyumuna 
uydurulmuştur: bahana (bahane), caahıl (cahil), galandar (kalender).
Türkiye Türkçesinde uyumu bozan kelimeler ve ekler Türkmen Türkçesinde uyuma 
girer: alma (elma), gardaş (kardeş), ene (anne).
-kA eki: Türkiye Türkçesinde bütün kelimelere, -ken şekliyle eklendiği için, büyük 
ünlü uyumuna aykırı olan bu zarf-fiil eki Türkmen Türkçesinde uyuma girerek -ka şeklinde kullanılır: baryakaa (gidiyorken), baryaarkaa (gidiyorken).
+kI eki: Türkiye Türkçesinde +ki şekliyle kullanılan ve dolayısıyla uyumu bozan bu ek 
de Türkmen Türkçesinde uyuma girer: arkadaakı (arkadaki), şonuñkı (onunki), sınamdaakı (sinemdeki), yaşındaakı (yaşındaki).
Türkiye Türkçesinde uyuma girmeyen yabancı kökenli kelimelerin çoğu, Türkmen 
Türkçesinde uyuma girmiştir: alamat (alamet), cahan (cihan), amanat (emanet), gapıl (gafil), aşına (aşina), ımam (imam), kerven (kervan), palav (pilav). 
2.Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)
Küçük ünlü uyumu Türkiye Türkçesine göre, Türkmen Türkçesinde daha zayıftır. Yazı 
dilinin genel eğilimi, yuvarlak ünlüleri ilk hece dışında kabul etmemek yönünde olup kelimelerin ikinci heceden sonraki hecelerinde yer alan ünlüleri düzleştirmektedir. 
Türkmen Türkçesinde bu uyum daha çok 1. ve 2. hece arasında görülürken 3. hecede bozulur. Çünkü 3. hecede genellikle düz ünlülü şekiller kullanılır: bölünici (bölünen), 
hovplulık (korkma durumu), dovulçı (korkak), söygüli (sevgili).
Bazı eklerin (belirtme, bildirme, ilgi vs.) yuvarlak ünlülü şekilleri bulunmaz: gün+i 
(günü), düşündir- (düşündür-), gün+in (günün).5. Ünite - Türkmen Türkçesi 105

bilezik, dürli (türlü), armıt (armut), dokuzıncı (dokuzuncu), gorkunçlı (korkunç), 
öyümizi (evimizi), nusga (nüsha), süri (sürü), orun (yer), ötük (delik), şaglavuk (çağlayan), öözimiz (kendimiz), murtlak (gür bıyıklı), goyun (koyun), garın (karın).
3. Ünlü Uyumunun Bozulması
a. Yabancı Kökenli Kelimelerde
Yabancı kökenli kelimelerin bir kısmı uyuma girmez: biganä (yabancı), nepaga (nafaka), biradar (kardeş), geda (köle).
b. Türkçe Kelimelerde
Bazı birleşik kelimeler, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi uyuma girmemiştir: aglıdı-
bilmezdi (ağlatamazdı), basıberdiler (basıverdiler), barıberende (gidiverdiğinde), Göroglı 
(Köroğlu), bilenok (bilmiyor), göremok (görmüyorum).
-An sıfat-fiilinin üzerine soñ kelimesinin getirilmesiyle yapılan zarflar uyuma girmez: 
diyensoñ (deyince), gidensoñ (gidince).
Türkmen Türkçesinde 2. heceden itibaren Eski Türkçede olduğu gibi çoğunlukla düzdar ünlüler kullanılır. Türkiye Türkçesinde kök ünlüsü yuvarlak olan kelimelerde, sonraki hecelerde bulunan ünlüler yuvarlaklaşarak uyuma girmiştir. Türkmen Türkçesinde söz 
konusu ünlülerde yuvarlaklaşma olmadığı için dudak uyumu bozulmuştur: böri (kurt), 
gurı (kuru), çorı (hizmetçi), kovgı (takipçi), dövçi (savaşçı), ogrı (hırsız).